อธิบายไวยากรณ์ลาวอีสาน - สำนักพิมพ์ อ่าน

หมายเหตุผู้อธิบาย: ความงดงามอย่างหนึ่งของภาษาสเปน คือการที่มันเรียงคำในประโยคได้หลากหลายวิธี จะเอากริยาหลักขึ้นก่อน บุพบทวลีขึ้นก่อน หรือเอากรรมขึ้นก่อนก็ได้ หรือจะแทรกวลียาวๆ ก็ไม่มีปัญหาแม้กระทั่งในเนื้อเพลงกระแสหลัก อย่างเพลง “Amar Así” ของ Bomba Estéreo ที่มีเนื้อร้องท่อนหนึ่งว่า

Y en tus ojitos / และในดวงตาคู่นั้นของเธอ
verde manzana / สีเขียวแอ๊ปเปิ่ล
yo todos los días / ฉันทุกๆ วัน
quiero vivir / อยากอาศัยอยู่

หรืออย่างเพลง “Amor Eterno” ของ Juan Gabriel / Rocío Durcal ท่อนฮุกว่า

Como quisiera / อยากเหลือเกิน
que tú vivieras / ให้เธอยังมีชีวิตอยู่
que tus ojitos / ให้ดวงตาคู่นั้นของเธอ
jamás se hubieran cerrado nunca / ไม่เคยต้องปิดลงไม่เคย
y estar mirándolos / และได้มองพวกมันอยู่ร่ำไป

พาให้ชาวต่างชาติต่างภาษาอย่างเราสับสนว่า “ได้มองพวกมันอยู่ร่ำไป” นี่ใครมอง พวกมันคือใคร? ก็จนเข้าใจว่า อ๋อ มันสืบเนื่องมาจากถ้อยคำบรรทัดแรก ว่า “อยากเหลือเกินที่(ฉันจะ)ได้มอง(ดวงตาคู่นั้น)อยู่ในตอนนี้” นี่เอง ปรากฏการณ์เช่นนี้เกิดขึ้นได้เพราะระบบการผันกริยาที่ซับซ้อนและตัวติดสอยห้อยตามคำที่รุงรัง ทำให้สลับตำแหน่งชิ้นส่วนประโยคได้แทบจะตามใจนึกโดยผู้อ่านผู้ฟังยังจับความได้ ตลอดจนละคำสรรพนามได้สะดวก

(อาการละคำสรรพนามมีส่วนคล้ายในภาษาไทย-ลาว คือเป็นการไม่เน้นตัวผู้พูดเมื่อไม่จำเป็น แม้ในภาษาไทยจะมีเหตุผลจำเป็นที่เฉพาะเจาะจงกว่า ประธานประโยคในภาษาสเปนฝังอยู่ในคำกริยาที่ผันแล้ว จึงพูดสรรพนามเฉพาะเวลาอยากเน้น แต่ผู้ใช้ภาษาไทยเลี่ยงสรรพนามเพื่อเลี่ยงการสวมบทบาทที่มันไม่ใช่ เพราะไม่มีคำสรรพนามที่เหมาะสำหรับสถานการณ์ที่ตนเป็นสามัญชนคนธรรมดา จนทุกวันนี้มีคนโดยเฉพาะผู้หญิงจำนวนมากใช้คำว่า “นี่” เป็นคำสรรพนามแทนตัวเอง เช่น “นี่ก็ไม่เคยไปนะไอ้ไอค่อนสยามอ่ะ มันคืออะไรเหรอ”—แม้แต่คำว่า “มัน” บางทีใช้กับบางเรื่องแล้วผู้ฟังก็กลับระคายหูซ้ำ)

ตลอดกระบวนการทำงานแปล ท่งกุลาลุกไหม้ เราสำเริงสำราญไปกับการเรียนรู้คำเชื่อมและโครงสร้างประโยคหลายแบบของลาวอีสานที่เราไม่รู้จักมาก่อน อย่างเช่นการนิยมยกกรรมขึ้นหน้าประโยค ต่างจากความนิยมภาษาไทยมาตรฐาน “หมามันเห่า เจ้าบ่ได้ญิน” “เข้าพอกำกะบ่มี” และเราก็ได้เรียนรู้ไวยากรณ์หลายๆ อย่างที่ผิดแปลกไปจากมาตรฐานไวยากรณ์ไทย ทว่าถูกวากยสัมพันธ์ของลาวอีสาน อย่างเช่น “ข้อยจนฮ้องไห้” แปลว่า “จนฉันถึงกับร้องไห้” หรืออย่าง “ข้อยทันได้กินเข้าอยู่” แปลว่า “ฉันยังไม่ทันได้กินข้าวเลย”

จึงได้รวบรวมรูปไวยากรณ์ที่งดงามและอาจก่อความสับสนเหล่านี้มาไว้ ณ ที่นี้ เพื่อช่วยอำนวยความสะดวกสำราญทางการอ่านสำหรับทุกท่าน

พีระ ส่องคืนอธรรม / ธันวาคม 2018
[อัพเดตล่าสุด มกราคม 2020]

1. คำที่อาจมีความหมายผิดจากที่คุ้นเคย

นำ

นำ หมายความว่า “ตาม” อย่างใน “ติดตาม” เช่น “บักผู้มันนำไป” หมายความว่า “ไอ้หมอคนที่ตามไป” มิได้หมายความว่า “คนที่มันนำไป”
ทั้งนี้ คำว่า “ตาม” ในความหมายว่า “แล้วแต่” ในลาวอีสาน ใช้ ตาม เช่นกัน เช่น ตามใจ ✔ ใน “บ่อยากเซี่ยกะตามใจเจ้า”
นำหน้า หมายความว่า นำหน้า
นำหลัง หมายความว่า ตามหลัง
นำทาง หมายความว่า ตามทาง
นำกัน หมายความว่า ด้วยกัน
เจ้ามานำข้อย เฮาไปเซลฟี่นำเพิ่น หมายความว่า เธอมากับฉันมา เราไปเซลฟี่กับเขากัน

ทัน

ทัน อาจหมายความว่า “ทัน” หรือ “ไม่ทัน” ก็ได้ แล้วแต่บริบทประโยค
อย่างเช่น “หลังจากญ่างมาหลายซั่วโมงคักโดยทันได้พ้ออีหญัง แม้แต่ฮ่มไม้จักฮ่ม” ในกรณีนี้หมายความว่า “ไม่ทันได้เจออะไร”
หรืออย่างเช่น “พ่อลุงเพิ่นคาแต่กู้ฟืน เพิ่นเลยทันได้สังเกต” ในกรณีนี้หมายความว่า “ลุงแกมัวแต่กู้ฟืน เขาเลยไม่ทันได้สังเกต”
แต่อย่างใน “ลาวเห็นซุมมันทันการ ลาวมักสิหมานเห็นอีหญังทันการตลอด” ในกรณีนี้หมายความว่า “ทัน”
ทั้งนี้ ก็ปรากฏรูป บ่ทัน ที่หมายความว่า “ไม่ทัน” เช่นกัน อย่างเช่น “ทางกูกะมาสวยคือกัน มาบ่ทันมึงมา”

คือ คึ

คือ ไม่เหมือนคำว่า “คือ” ในภาษาไทยมาตรฐาน แต่มีส่วนคล้ายคำว่า “คือๆกัน” มากกว่า นั่นคือหมายความว่า “เหมือน” หรือ “คล้าย” อย่างใน คือเก่า=”เหมือนเดิม” และยังอาจใช้เป็นคำถามทำนอง “ทำไมถึง…” ได้ด้วย
อย่างเช่น “ฮู้สึกมีหญดหญังหนักๆ ญ้อยใส่ผมเพิ่น คือหญดน้ำตา” ในที่นี้มิได้หมายถึงว่าหยดอะไรหนักๆนั้นคือหยดน้ำตา หากแต่เป็นความเปรียบว่ามันเหมือนหยดน้ำตา
หรืออย่าง “อีแม่ข้อยบ่เข้าใจว่าเป็นหญังพระผู้เป็นเจ้าคือมาลงโทษทัณฑ์เพิ่น” ในที่นี้หมายถึง “คุณแม่ผมไม่เข้าใจว่าทำไมพระผู้เป็นเจ้าถึงมาลงโทษทัณฑ์ท่าน”
หรืออย่าง “คือฝนสิตก” หมายถึง “เหมือนฝนจะตก”
คือสิ หมายความว่า “คงจะ” อย่างเช่น “เพิ่นคือสิเมามาแต่หม้องอื่น” ในกรณีนี้หมายความว่า “เขาคงจะเมามาจากที่อื่น”
คือกัน หมายความว่า “เหมือนกัน” อย่างเช่น “ทางกูกะมาสวยคือกัน มาบ่ทันมึงมา”
ทรงคือ… หมายความว่า “ท่าทางเหมือน” อย่างเช่น “บ่ได้แต่งองค์ทรงเคื่องมาออกเศิก ทรงคือผ่านทางมาเฮ็ดแนวอื่นซื่อๆ” แต่ถ้าพูดว่า ทรงคือ เฉยๆไม่มีความอื่นต่อท้ายจะหมายถึง “ท่าทางใช้ได้”
เช่นกันกับการกล่าวว่า คือบ่…? โดยมีความอื่นต่อท้ายจะหมายถึง “ทำไมถึงไม่…?” อย่างเช่น “เจ้านั่งทับฮังมด จั่งใด๋คือบ่ถืกกัด?” หมายถึง “คุณนั่งทับรังมดอีท่าไหนทำไมถึงไม่ถูกกัด?” แต่ถ้ากล่าวว่า …คือบ่? โดยจบที่คำถามว่าบ่ จะหมายถึง “…นี่ใช้ได้ไหม?” ตอบได้ว่า คืออยู่ หมายถึง “ผ่านอยู่ๆ” หรือตอบว่า บ่คือๆ หมายถึง “ใช้ไม่ได้ๆ” อาจใช้กล่าวถึงมาด เครื่องแต่งกาย หรือการแสดงความสามารถบางอย่าง
ทั้งนี้ คือ มีใช้ในความหมาย “คือ” เช่นกัน อย่างเช่น “กะคือว่า ญามนั้นธุระข้อยหลายคัก” หมายถึง “ก็คือว่า ตอนนั้นธุระฉันมากเหลือเกิน”

แต่กี้ ตะกี้

แต่กี้ หมายความว่า “เมื่อก่อน” “แต่ก่อน” มิได้หมายความว่า “เมื่อกี้นี้” ปรากฏรูป แต่กี้แต่ก่อน เช่นกัน อย่างเช่น “กะพอดีบักอาร์มานซิโย อัลกาลาโผ่มา มันเป็นผู้รับใซ้และผู้ส่งสารของเปโดร ซาโมรา มาแต่กี้แต่ก่อน”
สำหรับคำที่หมายความว่า “เมื่อกี้นี้” ใช้ หว่างหั้น หลายคนนิยมสะกด วังหั่น อย่างเช่น “เฮาพากันจ้องหน้า เปโดร ซาโมรา ถามเพิ่นด้วยแววตาว่ามันเกิดอีหญังขึ้นหว่างหั้น” และทราบมาว่าถ้าเป็นทางหนองคาย จะใช้ วังญา

แต่ ตะ

แต่ นอกจากจะใช้หมายถึง “แต่ทว่า” และ “เฉพาะแต่” เหมือนในภาษาไทยมาตรฐานปัจจุบันแล้ว ยังใช้กันในความหมายว่า “จาก” ในภาษาระดับทั่วไปอีกด้วย
อย่างเช่น “เจ้ามาแต่ไส?” หมายถึง “คุณมาจากไหน?”
นอกจากนี้ ยังใช้หมายถึง ตั้งแต่ ได้ด้วย คล้ายการลดรูปในคำว่า “(ตั้ง)แต่นี้ต่อไป”
ซึ่งคำว่า ตั้งแต่ ในลาวอีสานมีความหมายกว้างกว่า “ตั้งแต่” ของไทยกลาง กล่าวคือ ตั้งแต่ สามารถหมายถึง “ขนาด…” ได้ อย่างเช่น “เว้าจนปากฉีกกูกะบ่ออนซอนดอก แต่แม่กูเบ่งกูออกมากูยังบ่ออนซอนนำปานนั้น” หมายถึง “พูดจนปากฉีกกูก็ไม่เคลิ้มหรือซาบซึ้งหรือปลื้มด้วยหรอก ขนาดแม่กูเบ่งกูออกมากูยังไม่ได้เคลิ้มหรือซาบซึ้งหรือปลื้มอะไรปานนั้น”
ทั้งนี้ ในภาษาปัจจุบัน มักพบการใช้คำว่า ตะ แทนคำว่า แต่ เช่น “กินตะทอดไข่” หมายถึง “กินแต่ไข่เจียว”
หัวแต่ หัวตะ หัวกะ… หมายความว่า “เพิ่งจะ…” ส.ป.ป.ลาว เขียน ຫາກໍ່ (หาก่)
ว่าแต่ หมายความว่า “ขอแค่ให้…” อย่างเช่น “ว่าแต่ไปถึง ส่ำได้อยู่ต่อหน้าพระแม่ โรคภัยเพิ่นกะสิส่วงเซาหายเสี้ยงบ่มีหญังเจ็บอีก”

กะ ก่า ก่

กะ ก่า หมายความว่า “ก็” ส.ป.ป.ลาว เขียน ກໍ່ (ก่) ภาษาปัจจุบันมีออกเสียงทั้งสองแบบ แต่ใน ท่งกุลาลุกไหม้ เขียน กะ ตามความนิยม
กะ ไม่ใช้ในหมายความว่า “กับ” อย่างในภาษาไทยมาตรฐาน ด้วยสองคำนี้ออกเสียงวรรณยุกต์ไม่เหมือนกัน กับ ในภาษาลาวอีสานผันเสียงวรรณยุกต์แบบคำตาย นั่นคือตวัดเสียงขึ้นเป็น “กั๊บ” เช่น “ข้อยกับเจ้า” สำเนียงกระแสหลักออกเสียงว่า “ข่อยกั๊บเจ่า” ในขณะที่ กะ ก่ นั้นผันเสียงวรรณยุกต์เอกแบบคำเป็น นั่นคือระดับเสียงกลางๆ คล้ายเสียงสามัญในไทยมาตรฐาน
สำหรับคำว่า กะ ที่หมายถึงคาดคะเน ส.ป.ป.ลาว เขียน ກະ แต่ใน ท่งกุลาลุกไหม้ เขียน ก๋า เพื่อแยกคำและเพื่อสะท้อนการออกเสียงจริงของการตวัดเสียงขึ้นในคำตายสระเสียงสั้น อย่างเช่น “เห็นเหลี่ยมฟ้าเทื่อใดมันกะก๋าเบิ่งจุดหมายปายทางของมัน” หมายถึง “เห็นเส้นขอบฟ้าครั้งใดมันก็กะระยะจากจุดหมายปลายทางของมัน”

จัก จั๊ก

ในภาษาลาวอีสาน คำว่า ฮู้ กับคำว่า ฮู้จัก ใช้ได้ในความหมายว่า “รู้” ได้เหมือนกัน ไม่ได้แยกความหมายกันอย่างชัดเจนเหมือนในคำว่า “รู้” กับ “รู้จัก” ในภาษาไทยมาตรฐาน หรืออย่างระหว่างคำว่า saber กับ conocer ในภาษาสเปน
จัก นอกจากจะใช้เป็นคำกริยาที่หมายความว่า “รู้” แล้ว โดยมักเป็นคำสร้อยของ ฮู้
เมื่อใช้โดดๆ หรือใช้ขึ้นต้นวลี จะหมายความว่า “ไม่รู้” เช่น จั๊กดอก จั๊กแหล่ว จั๊กแหลว จักสิว่าจั่งใด๋ จั๊กใผมากันเป็นหมู่อยู่ทางนั้น
เมื่อไม่ได้ใช้เป็นคำกริยา อาจเป็นคำวิเศษณ์ที่ใช้เหมือนคำว่า “สัก” “ซัก” เช่น สิแม่นจักสี่โมงแลงแล้ว แปลว่า “คงจะซักสี่โมงเย็นแล้ว”
และยังอาจเป็นคำวิเศษณ์ที่ใช้เหมือนคำว่า “กี่” อย่างเช่น จั๊กบาท แปลว่า “กี่บาท?” หรืออย่าง “รุ่นลูกกะเวียนวนนำแต่เฮ็ดเวียกเฮ็ดงานให้พ่อให้แม่ คือจั่งพ่อแม่มันเฮ็ดมาให้พ่อแม่เจ้าของ ย้อนหลังไปจั๊กว่าจักซั่วโคตรแล้วกับกฎอันนี้…” ส่วนที่ทำตัวเน้นหมายความว่า “ไม่รู้กี่ชั่วโคตรแล้ว”

2. คำที่วางในตำแหน่งที่อาจไม่คุ้นเคย

จน

จน เมื่อวางหลังประธานโดยไม่มีวลีขยายอยู่ด้านหน้า อาจหมายความว่า “ถึงกับ” เช่น “เพิ่นจนต้องญ้ายหนีไปเอลกรูโย” หมายความว่า “เขาถึงกับต้องย้ายหนีไปเอลกรูโย”
จนว่า หมายความว่า “จนกระทั่ง” “จนถึงกับ” แต่ถ้าวางอยู่ท้ายประโยคอย่างเน้นเสียง เป็นคำขยายให้เห็นอาการย้ำคิดย้ำทำ เช่น “ลางเทื่อเฮาปะสาทจ๊นว่า ส่ำเห็นเงาเมฆกะใจหายใจคว่ำ”

เทื่อ เที่ย เถี่ย เถื่อ เทีย

เทื่อ นอกจากจะหมายความว่า “ครั้ง” “ที” เช่น ลางเทื่อ ห่าลังเที่ย เทื่อนี้
ยังหมายความว่า “กว่า” ในรูป เทื่อสิ หรือ “กว่าจะ…” ด้วย อย่างเช่น “ซุมข้อยลำบากหลายเด๊ะเทื่อสิพ้อเจ้า” หมายความว่า “พวกฉันลำบากมากนะกว่าจะเจอเธอ” ความหมายนี้ปรากฏใช้คำว่า ซั่ว ชั่ว เช่นกัน อย่างเช่น “แต่ซั่วสิฮู้เรื่องทังเหมิด”

ซื่อ ซือ

ซื่อๆ หมายความว่า “เฉยๆ” เช่น “ลาวเฮ็ดเล่นซื่อๆ” หมายถึง “แกทำเล่นเฉยๆ”
ซื่อ หมายความว่า “ตรง” ทั้งในความหมาย “ไม่เอียง” อย่างเช่น “คนซื่อ เฮ็ดแบบตงไปตงมานี่คือกู” และในความหมาย “ณ ตำแหน่ง” อย่างเช่น “เฮานอนหงายเฮียงแถวกันซื่อตีนกำแพง”

บัก

บัก นอกจากจะใช้เรียกแทนผู้ชายหรือสัตว์เพศผู้หรือผลหมากรากไม้แล้ว ยังสามารถใช้เรียกเครื่องไม้เครื่องมือได้ด้วย เช่น บักปิ่นลมเด็กน้อย หมายถึง “กังหันลมเด็กเล่น” หรืออย่าง บักจก หมายถึง “จอบ” หรืออย่าง บักกอก หมายถึง “มะเหงก”
บัก อี ยังใช้เป็นคำลักษณนามได้ด้วย เช่น บักหนึ่ง อีหนึ่ง สองบัก สองอี จักบัก จักอี ซุมบักห่า ซุมอีเฒ่า อย่างในประโยค “บักนั่นสิจื่อหน้าไทบ้านไว้กะเฉพาะแต่ญามมีบ่าวแวงจักบักมาเฮ็ดเรื่องอีหญังไว้ทางลุ่มพี้ กะสิส่งคนนำไปฮอดลูบีนาแล้วฆ่าถิ้ม นอกจากนั้นแล้วกะบ่ฮู้จักเลยว่าบักรัฐบาลมีอีหลีบ่”
บักคัก บักใหญ่ บักญาว บัก… เป็นการขยายความให้เข้มข้นยิ่งขึ้นกว่า คัก ใหญ่ ยาว … เฉยๆ และฟังดูเป็นภาษาพูดมากยิ่งขึ้นด้วย
บักอันนี้หนิ! สามารถใช้ตอบโต้คนที่กวนประสาทได้ ทำนอง “ไอ้คนนี้นี่มั๊นxxxจริงๆเลย!”

ตั๋ว ตั๊วะ ตัวะ

ตั๋ว เมื่อใช้ตบท้ายประโยคบอกเล่ามักมิได้หมายถึง “โกหก” แต่เป็นการเน้นความแก่ผู้ฟังอย่างเช่น “เอ้อ กะจั่งซั้นตั๋ว” หมายถึง “เออ อย่างนั้นนั่นแหละ” หรืออย่างในเพลงที่ขึ้นว่า “แม่นบ่มีผัว กะบ่ได้ตายตั๊วค่ะ” ของตั๊กแตน ชลดา หมายถึง “ถึงไม่มีผัว ก็ไม่ได้ตายนี่คะ”
การเน้นความนี้อาจแฝงความรู้สึกประหลาดใจได้ อย่าง “เมียเจ้ากะอยู่นี่ตั๋ว เจ้ามานำเฮาเถาะ บ่ต้องเฝ้าเฮือนกะได้” หมายถึง “เมียเธอก็อยู่นี่ไม่ใช่เรอะ เธอมากับเราเถอะ ไม่ต้องเฝ้าบ้านก็ได้”
ตั๋วนี่ ตั๊วหนิ ตั๋วนั่น ตั๊วหนั่น ใช้ลงท้ายประโยค ให้อารมณ์ประหลาดใจ ความหมายทำนอง “นี่หว่า”

ตา เป็นตา

เป็นตา เมื่อประกบกับคำกริยา หมายความว่า “น่า…” อย่างเช่น “เป็นตาฮัก” “เป็นตากิน” หมายถึง “น่ารัก” “น่ากิน” ตามลำดับ
หรือในรูปปฏิเสธอย่าง “ใผมาอยู่กางทางบ่มีขอบแคมนี้ กะคือสิคึดสิเซื่อว่าบ่เป็นตาสิมีอีหญังจักอย่างดอกทางหน้านั้น” หมายถึง “ใครมาอยู่กลางทุ่งกลางทางนี้ ก็คงจะคิดจะเชื่อไปว่าไม่น่าจะมีอะไรซักกะอย่างหรอกข้างหน้าโน้น”
เมื่อใช้โดดๆ มักปรากฏในรูปปฏิเสธ บ่เป็นตา หมายความว่าไม่ได้เรื่อง ไม่เข้าท่า ถ้าต้องการด่าคนหรือสิ่งที่ไม่ได้เรื่องมากๆ ใช้คำว่า บ่เป็นตาสะแตก บ่เป็นตาซิแตก หมายถึง “หมาไม่แดก”
ทั้งนี้ ในภาษาปัจจุบัน มักพบการใช้คำว่า ตา แทนคำว่า เป็นตา เช่น “ตาฮักแถะ” หมายถึง “น่ารักจัง” หรืออย่าง “ตาลิโตนเนาะ” หมายถึง “น่าสงสารเนอะ”
ทั้งนี้ ใช้คำว่า น่า ในความหมาย “น่าจะ” เหมือนภาษาไทยมาตรฐาน อย่างเช่น “ข้อยบ่น่าฆ่ามันเหมิดสู่คนเลย อย่างน้อยๆ น่าสิเว้นไว้จักคนสองคน”

มา

มา นอกจากการใช้ต่างๆ ทำนองเดียวกับคำว่า “ไป” แล้ว ยังสามารถใช้ขึ้นต้นประโยคเพื่อสื่อถึงน้ำหนักของถ้อยคำได้ด้วย อย่างเช่น “หืย มาซ่างว่าแท้! ลูกัส ลูกาเตโร” หมายถึง “ชิชะ ช่างมาพูดได้นะ! ลูกัส ลูกาเตโร”
หรืออย่าง “มาสิญอมให้เขาฆ่าบ่ได้ บ่ได้เด็ดขาด” หมายถึง “จะยอมให้เขาฆ่าตอนนี้ได้ยังไงกัน ไม่ได้เด็ดขาด”

โพด

โพด เป็นคำกริยาวิเศษณ์ที่ใช้ได้หลายแบบ โดยมากมักพบเป็นคำลงท้ายหมายความว่า “เกินไป” อย่างเช่น “อยู่พี้มันใกล้ควมสำนึกผิดกับควมทรงจำที่เฮามีต่อตานีโลหลายโพด”
แต่ โพด ก็อาจใช้ย้อนคำพูดอย่างวลี “ต่างหากล่ะ” “ละไม่ว่า” ได้ อย่างเช่น ตัวละครหนึ่งกล่าวว่า “หล่อนมีกลิ่นสาบบริสุทธิ์เด้” แล้วอีกตัวละครหนึ่งสวนทันควันว่า “กลิ่นผีห่าเหมิดเมืองโพด”

พอ

พอ ในประโยคปฏิเสธ สามารถวางอยู่หน้าคำลักษณนามได้ เช่น มันบ่ปากพอคำ เพิ่นหลกหญ้าเหมิดมื้อกะได้บ่พอไร่ เฮาแนมบ่เห็นหญังพอเม็ด หมายถึง “มันไม่เอ่ยปากแม้แต่คำเดียว” “เขาถอนหญ้าทั้งวันก็ได้ไม่ถึงไร่เดียว” “เรามองไม่เห็นอะไรสักนิดเดียว” ตามลำดับ
พอแต่ หมายความว่า “พอ…” ใช้เชื่อมสองวลีให้ต่อเนื่องกันในเชิงเวลา อย่างเช่น “มันเป็นบ่าวกันตั้งแต่ฟ้าทันได้ฮุ่งแจ้งพุ้น คือเขาว่านั่นละ โตนจากเอิกแม่แล้ว พอแต่บายบักจกเป็น กะเสียจากลูบีนาไปจ้อย” หมายถึง “พอจับจอบเป็น ก็หายจากลูบีนาไปเลย”
พอปาน เป็นคำเปรียบเปรยที่มีน้ำหนักเป็นอุปลักษณ์ (เปรียบเป็น) มากกว่าอุปมา (เปรียบเหมือน) เหมือนคำว่า “as if” ในภาษาอังกฤษ หรือ “como si” ในภาษาสเปน
แต่ พอปานกัน หมายถึง “พอๆกัน” เช่น “สิญามเว็นหรือญามคืน ลูบีนากะหนาวสะท้านพอปานกัน”
บ่พอ เมื่อใช้บรรยายลักษณะอย่างโดดๆ มิได้มีอะไรต่อท้าย จะหมายความว่า “ไม่เต็ม” ในความหมาย “ไม่เต็มบาท” หรือ “พิการทางปัญญา”
สมพอ ส่ำพอ สำพอ หมายความว่า “มิน่าล่ะ…” “สมควรแล้วล่ะที่…” อย่างเช่นในบทสนทนาที่ฝ่ายหนึ่งกล่าวว่า “เจ้านี่มันผีห่ามาเกิดอีหลีลูกัส ลูกาเตโร” แล้วอีกฝ่ายสวนว่า “สมพ๊อข้อยได้เป็นผู้ซ่อยอนาเกลตโต โมรอนเนส มันน่ะพญามารคักๆ”

พ้อม พร้อม พ่อม

พ้อม เมื่อวางท้ายประโยค ไม่ได้แปลว่า “พร้อม” แต่แปลว่า “ด้วย” อย่างเช่น “คันเจ้าหมาน กะฮอดสิได้สัญญาเฮ็ดงานพ้อม” แปลว่า “ถ้าคุณดวงดี ก็จะได้กระทั่งสัญญาทำงานด้วย”
ความหมายเดียวกันกับ นำ นำพ้อม เมื่อวางท้ายประโยค อย่างเช่น “อยากกินแกงหน่อไม้ใส่ผักหลายๆใส่เห็ดขอนนำพ้อม”

ฮอด

ฮอด นอกจากจะแปลว่า “ถึง(จุดหมาย)” ทั้งในเชิงพื้นที่อย่าง อีแม่ฮอดบ้านแล้วบ้อ? และในเชิงกาลเวลาอย่าง อ้ายฮักเจ้าฮอดมื้อตาย และนอกจากจะใช้ประสมคำอย่างในคำว่า คิดฮอด คึดฮอด ที่แปลว่า “คิดถึง” หรืออย่าง เว้าฮอด ที่แปลว่า “พูดถึง” แล้ว
ฮอด เมื่อวางอยู่หน้าคำนาม ยังอาจหมายความว่า “แม้” “กระทั่ง” ได้ด้วย อย่างเช่น “บ่เลย ท่งนี่บ่มีปะโหญดหญัง บ่มีฮอดกะต่ายฮอดนก” แปลว่า “เปล่าเลย ทุ่งนี่เปล่าประโยชน์สิ้นดี ไม่มีแม้กระต่ายแม้นก”
หรือเมื่อวางอยู่หน้ากริยาวลี ความหมายว่า “กระทั่ง” “ถึงขนาด” อย่างเช่น “เจ้านั่นแต่ก่อนกะเป็นคนขี้ตั๋ว ฮอดเสกสรรปั้นแต่งเรื่อง” แปลว่า “เธอน่ะสมัยก่อนก็เป็นคนขี้โกหก ถึงขนาดปั้นน้ำเป็นตัวก็ยังทำ”

สู่ สุ ซู่ ซุ

สู่ ใช้ไม่เหมือนในไทยมาตรฐาน กล่าวคือมักใช้หมายถึง “ทุก” เช่น สู่อย่าง สู่มื้อสู่เว็น ตายเบิ๊ดสุผู่สุคน ควมตายแขนคอซุบาทญ่าง หมายถึง “ทุกอย่าง” “ทุกวันๆ” “ตายหมดทุกคนถ้วนหน้า” “ความตายแขวนอยู่ทุกย่างก้าว” ตามลำดับ
วลี สู่มื้อนี้ ปรากฏรูป คู่มื้อนี้ คุมื้อนี้ เช่นกัน ซึ่งเป็นรูปคำที่ฟังดูเก่าและห่างไกลกว่า
ใช้ประกบคำว่า “อย่า” เป็น อย่าสู่ ในคำสั่งได้ เช่น “ควมหวังสุดท้ายของเฮาฝากไว้นำงัวน้อย ขอให้มันญังมีซีวิตอยู่ถ้อน ขออย่าสู่คึดลงน้ำนำแม่มันเลย”
ใช้ประกบกับคำกริยาเช่น “ฟัง” เป็น เว้าสู่ฟัง เล่าสู่ฟัง เหมือนวลี “เล่าสู่กันฟัง” ในภาษาไทยมาตรฐาน หรืออย่าง “กิน” เป็น เฮ็ดอาหารสู่กินแซบๆ หมายถึง “ทำอาหารให้กินกันอร่อยๆ”

แม้ แหม แมะ

แม้แต่ ใช้ได้เหมือนภาษาไทยมาตรฐาน แต่ “แม้” “แม้ว่า” โดดๆ นั้นมักใช้ แม่นสิ แม้นว่า
เมื่อใช้ แม้ แหม แมะ ลงท้ายประโยค เป็นการเพิ่มน้ำหนักให้สิ่งที่กล่าวมา โดยอาจลงท้ายคำสั่งหรือคำบอกเล่าก็ได้ อย่างเช่น “เบิ่งแหน่แหม” หรืออย่าง “อีเฒ่าซุมนี้นี่แม้!”
เมื่อใช้ ทะแม้ แหน่แหม แหน่แม้ ลงท้ายประโยค หมายความว่านั่นเป็นประโยคคำสั่ง อย่างเช่น “หาหญังแดกฮูปากบักขี้เมาทะแม้!” หมายถึง “หาอะไรยัดปากไอ้ขี้เมาหน่อยซิวะ!” การเลือกประกบคำและใช้เสียงวรรณยุกต์และความยาวสระหลากหลายบ่งถึงน้ำหนักคำสั่งและภาวะอารมณ์ที่ต่างกัน

ญัง ยัง

ญัง นอกจากเป็นคำกริยาช่วยทำนองเดียวกับ “ยัง” ในภาษาไทยมาตรฐานแล้ว ยังมีใช้อีกหลายความหมาย ได้แก่
ญังญัง หมายถึง “ยังมีชีวิตอยู่” ญัง หมายถึง มีชีวิต อย่างเช่น “บัดญามซุมผู้ที่ญังเริ่มคานออกมาจากซากเหล็กตู้รถไฟ”
ญังแต่ บ่ญัง หมายความว่า “เหลือแต่” “ไม่เหลือ” ตามลำดับ อย่างเช่น “ซุมแฮ้งกะสิกินซากจากทางใน จกไส้จกพุงออกมาจนว่าญังแต่หนัง” หรืออย่าง “แม้แต่หมาญังดับแนวบ่ญังผู้ใดสิเห่าหอนใส่ควมมิด”

สำมะปิ สำมะปี๋ สำปะปิ สำปะปี๋

สำมะปิ รากคำเดียวกับคำว่า “สรรพ-” หมายความว่า “สารพัด” “จิปาถะ” มักวางข้างหลังคำ เช่น “แกงเห็ดสำปะปิ” หมายถึง “แกงเห็ดสารพัด”
แต่ สำมะปิ… ก็ใช้วางหน้าคำได้ด้วย เช่น “ลมพัดสำมะปี๋เสียงลอยขึ้นมา” เป็นไวยากรณ์ที่กระเดียดไปทางกวีมากกว่าภาษาพูดทั่วไป
และปรากฏคำว่า บักสำมะปี๋ อีสำปะปิ๋ เป็นคำด่าด้วย ซึ่งข้าน้อยก็ไม่แน่ใจว่ามันเป็นคำด่าอย่างไร

3. คำอเนกประสงค์

จั่ง จัง จั๊ง

จั่ง หมายความว่า “อย่าง” อย่างเช่น “จั่งข้อยบอกไป” หมายถึง “อย่างที่ฉันว่าไป,” “คนจั่งข้อย” หมายถึง “คนอย่างฉัน” ปรากฏรูป จั่งซี้ จั่งเซียะ จั่งซั้น
แต่ไม่ใช้ขยายความในทำนอง “อย่างเยอะ” “อย่างรวดเร็ว” ในกรณีนี้ใช้ อย่าง ได้ แม้จะทราบมาว่าไม่แพร่หลายนักในภาษาพูด แต่เราก็เคยได้ยินคนพูด “อย่างหลาย” “อย่างฟ้าว” เป็นปกติ ด้วยน้ำเสียงที่เน้นความมากกว่าเวลาใช้รูปประโยคแบบอื่นที่ไม่มีคำว่า อย่าง
จั่ง จั่งค่อย ใช้ในความหมายว่า “ถึงค่อย” ก็ได้ อย่างเช่น “มันต้องเอาบักจกก่นลงไปเป็นฮู จั่งค่อยหย่อนเมล็ดใส่”
คือจั่ง คือ ใช้ในความหมายว่า “เหมือนอย่าง” หลายครั้งใช้แปลคำภาษาสเปนคำเดียวกับที่แปลมาเป็นคำว่า พอปาน ปานว่า [como si] แม้น้ำหนักการเปรียบเปรยของ คือ จะเบากว่า ปาน กล่าวคือมีความเป็นอุปมา (เปรียบเหมือน) มากกว่าอุปลักษณ์ (เปรียบเป็น)
จั่งแม่น ใช้ขึ้นต้นความที่ผู้พูดต้องการเน้นกล่าวประชดประชันอย่าง “ควมทรงจำของคนอาญุปานนี้จั่งแม่นมันตั๋ว” หมายความว่า “มันหลอกกันเสียเหลือเกิน ความทรงจำของคนอายุปูนนี้” หรืออย่าง “จั่งแม่นเพิ่นคัก” หมายความว่า “แหม๊ สุดยอดจริงๆคนนี้”
จั่งว่า มีหลายความหมาย อาจเป็น 1) การพูดขึ้นต้นก่อนจะเล่าเรื่องหรือร่ายกลอน ทำนองเดียวกับ “มาจะกล่าวบทไป” หรืออาจเป็น 2) การพูดทวนความย้อนหลังที่ตนเคยกล่าวแล้ว ทำนองเดียวกับ “อย่างที่ว่าไป” หรืออาจเป็น 3) การพูดขึ้นประโยคเพื่อสร้างน้ำเสียงที่ทำให้สิ่งที่จะกล่าวตามมาฟังดูเป็นภาษาพูดทั่วไป ไม่หนักแน่นนัก ดังที่ปรากฏในชื่อเรื่องสั้น “จั่งว่าเฮาทุกข์ญากหลาย” [“Es que somos muy pobres”]

แม่น แมน

แม่น โดดๆ หมายความว่า “ใช่” เช่น “คือสิแม่น” หมายถึง “คงจะใช่”
แม่น ยังใช้ในความหมาย “ถูก” ได้ เช่นใน แม่นความเจ้า หมายถึง “ถูกของคุณ”
แม่น กะแม่น ใช้ในความหมายว่า “เป็น” หรือ “คือ” ได้ อย่างเช่น “บักนั่นแม่นเมลีตอน” หมายถึง “คนนั้นคือเมลีตอน”
คันแม่น ครั้นแม่น ใช้ในความหมายว่า “ถ้าหาก” ปรากฏรูป แม้น อยู่บ้างเช่นกัน
แม่นสิ ใช้ในความหมายว่า “ถึงแม้จะ” อย่างเช่น “ลาวสิปกปักฮักษาซีวิตไว้แม่นสิเกิดหญังกะซ่าง”
สิแม่น ใช้ในความหมายว่า “หรือว่า” อย่างเช่น “สิแม่นลาวอยากหาเรื่องตีมึงแล้วมึงเลยตีสวนไปก่อนฤๅ”
ว่าแม่น หมายความว่า “นึกว่าเป็น” อย่างเช่น “ซานฆวนลูบีนา ฟังชื่อนั่นว่าแม่นวิมานฟ้า แต่อีหลีแล้วเป็นแดนล้างบาปล้างเวร”

บัด บาด

บัด อาจใช้ขึ้นต้นประโยคหรือวลีเพื่อหมายความถึงการบอกช่วงเวลา เช่น บัดนั้น บัดนี้ บัดเทื่อนี้ บัดห่า บัดพอ บัดญาม บัดคาว บัดลุน บัดหลัง บัดเพิ่นมา…
แต่ บัดนี้ เดี๋ยวนี้ เดียวหนิ ก็สามารถใช้ลงท้ายประโยคเพื่อเน้นความได้ด้วย ไม่ได้บ่งบอกกาลเวลาเสมอไป ทำนองเดียวกับการลงท้ายประโยคด้วย “ล่ะทีนี้” ในภาษาไทยมาตรฐาน อย่างเช่น “ญามต้องมาเฮ็ดเวียกอยู่นี่ สิหาบ่อนใดบังแดดละบัดนี้?” หรืออย่าง “กูสิตบปากมึงแบะเดี๋ยวนี้ บักงัวผีปอบ”
หรืออย่าง “ผมมาบอกเจ้าอันที่ผมฮู้ กลายมาเป็นว่าผมเป็นผู้ปกปิดผู้ร้ายซั้นบ้อ? มันเป็นจั่งซี้แล้วบัดนี้” ออกเสียงตามสำเนียงอีสานกระแสหลักได้ประมาณว่า บาดหนิ หรือ บ่านหนี่
บัดใด๋แล้ว หมายความว่า “ในที่สุด” “สุดท้ายแล้ว” อย่างเช่น “วงดุริญางค์เพิ่นมาสวยญ้อนเหตุว่ารถทังเหมิดถืกใซ้ไปกับคณะท่านผู้ว่าฯ ซุมนักดนตีกะเลยต้องญ่างมาเอง บัดใด๋แล้วกะฮอด”
บัดใด๋แท้ หมายความว่า “ที่แท้” “จริงๆ แล้ว” ในเล่ม ท่งกุลาลุกไหม้ ไม่ปรากฏคำนี้ แต่แบ๊งก็เคยเขียนเสนอให้ใช้อยู่ แต่เนื่องจากตอนนั้นไม่เคยได้ยิน เลยไม่กล้าใช้ ปรากฏว่าตอนนี้ไปสถิตบนเนื้อเพลง “คิดไปเอง” ของ ไอดิน อภินันท์ ไปสาแล้ว ก็จะพบในรูป อีหลีแล้ว แทน อย่างเช่น “ซานฆวนลูบีนา ฟังชื่อนั่นว่าแม่นวิมานฟ้า แต่อีหลีแล้วเป็นแดนล้างบาปล้างเวร”

คัก

คัก นอกจากเป็นคำขยายเพิ่มน้ำหนักคำคุณศัพท์ทำนอง “สุดๆ” เช่น งามคัก แซบบักคัก ดีคักดีแหน่ แล้ว ยังสามารถใช้โดดๆ ในความหมายว่า “สุด” “สุดยอด” “เริ่ด” เช่น “อันเรื่องสี้เรื่องเซิงหนิ ผู้ใด๋คัก เจ้าฮู้บ่?”
คัก ยังใช้กันทั่วไปในความหมายเชิงลบแกมเสียดสีด้วย เช่น เจ้ากะเว้าคักโพด ผู้เพิ่นนั้นคักหลาย หมายถึง “เธอก็พูดเกินป๊าย” “สุดยอดซะเหลือเกินเขาคนนั้น” ตามลำดับ
คัก สามารถใช้สื่อถึงการเห็นชัดฟังถนัดด้วย เป็น เห็นคัก ได้ญินคัก
สามารถประกบคำขยายอื่นๆได้ เช่น คักขนาด คักหลาย คักฮ้าย คักแฮง คักเอาโพดเอาเหลือ คักอีหลีอีหลอกะด้อกะเดี้ย คักโพดโพบักโมบักแตง
คักๆ หมายความว่า “เน้นๆ” หรือ “แน่ๆ” อย่างเช่น “เพิ่นสิเอาไปซ่าเป็นเรื่องหีนะคักๆ” หมายความว่า “เขาต้องเอาไปลือเป็นเรื่องอื้อฉาวต่ำช้าแน่ๆ”
หรืออย่าง “ฟาดหินใส่กบาลคักๆ เทื่อเดียวมันกะต้องดับแนวคาหม้อง” หมายความว่า “เหวี่ยงหินใส่กบาลเน้นๆ ครั้งเดียวมันก็ต้องตายคาที่”

แล้ว แหล่ว แหล้ว แหลว

แล้ว นอกจากจะเป็นคำวิเศษณ์ที่ช่วยลำดับเวลาหรือตรรกะแล้ว สามารถใช้ แล้ว เป็นคำกริยาที่หมายถึง “เสร็จ” ได้อย่างเป็นปกติ ดังปรากฏร่องรอยในคำซ้อน “แล้วเสร็จ” ในภาษาไทยมาตรฐาน ตัวอย่างเช่น แล้วแล้วบ้อ? แปลว่า “เสร็จแล้วรึ?”
หรืออย่าง “สิบ่ให้ข้อยจ่อยได้จั่งใด๋ เข้ากะจนบ่ได้กิน เหมิดมื้อเหมิดเว็นกะเคี่ยนงัวท่อนั้น บัดหนึ่งกะพาไปฆีกีลปันหม้องเพิ่นซื้อท่งไว้ ท่ามันกินหญ้าจนอิ่ม แล้วกะเคี่ยนงัวหลบเมือญามค่อนสิแจ้ง ค้ายๆการจาริกแสวงบุญแบบบ่มีมื้อสิแล้ว” ส่วนที่เน้นข้อความหมายถึง “ไม่มีวันเสร็จสิ้น”
ปรากฏวลี บ่แล้วบ่ไล ที่มีความเก่าและความเป็นกวีสักหน่อย อย่างใน “ข้อยคึดไปว่าข้อยคือสิได้ฮักได้แพงนางต่อไปอย่างบ่แล้วบ่ไล”
พุ้นแล้ว พุ่นแหล่ว เมื่อใช้โดดๆ เป็นเหมือนคำอุทานเพื่อสื่อถึงการกล่าวเกินจริง สามารถใช้ในเชิงเหน็บแนมได้ ทำนอง “ขนาดนั้นเลย”
และเมื่อใช้ …พุ่นแหลว พ้วนแหล่ว ลงท้ายประโยค จะเป็นการเน้นความทำนอง “เลยล่ะ” เช่น “ตอกเตกีล่าเข้าไปเป๊กสองเป๊กเจ้ากะสิวิ่งปานฟ้าปี้นพุ้นแหลว”
สำหรับวลี ซั้นแล้ว ซั่นแหล่ว ดูด้านล่าง

ซั้น ซั่น สั่น

ซั้น หมายความว่า “เช่นนั้น” “ฉะนั้น” “งั้น” พบหลายรูปแบบ และวางได้หลายตำแหน่งในประโยค เช่น
ซั่นแหล่ว ซั้นแล้ว ถ้าใช้โดดๆ เหมือนคำอุทาน จะหมายถึง “นั่นไงว่าแล้ว”
แต่เมื่อใช้ ซั้นกะ ซั้นละ ซั้นแล้ว… ขึ้นต้นประโยค หมายความว่า “งั้น…”
แต่เมื่อใช้ …ซั้นแล้ว ซั้นแหลว ลงท้ายประโยค จะเป็นการเน้นความที่ผ่านมาในประโยค เช่น “อยู่พี้มันเป็นจั่งซี้ซั้นแหลว” หมายถึง “อยู่นี่มันเป็นหยั่งงี้ยังไงเล่า”
บ่ซั้น… ขึ้นต้นประโยค หมายความว่า “ไม่งั้น…”
คันซั้น… ขึ้นต้นประโยค หมายความว่า “ถ้างั้น…”
…ซั้นตั๊ว สั่นตัวะ ลงท้ายประโยค เป็นคำกึ่งอุทานทำนอง “…สิคะ!” ตอนเราเป็นเด็กประถมที่โรงเรียนอนุบาลศรีสะเกษ เวลาย่าไปส่งเรากับน้องสาวที่โรงเรียน แล้วน้องกล่าวสวัสดีย่าแต่ไม่มีหางเสียง “ค่ะ” ย่าก็จะคอยบอกว่า “ค่าาา…สั่นตัวะ!” ด้วยน้ำเสียงหงุดหงิด เรากับน้องก็จะเอาคำของย่ามาล้อเล่นด้วยการ “สั่นตัว” เหมือนผีเข้าอยู่อย่างครื้นเครงบนเบาะหลังรถฮอนด้าซีอาร์วีคลุ้งกลิ่นเครื่องพะโล้
…ซั้นบ้อ ซั้นติ? ลงท้ายประโยค เป็นการทวนถามด้วยความไม่เชื่อหู คล้าย “อย่างนั้นเหรอ?” อย่างเช่น “ผมมาบอกเจ้าอันที่ผมฮู้ กลายมาเป็นว่าผมเป็นผู้ปกปิดผู้ร้ายซั้นบ้อ?”
…ซั้นดอก ซั่นดอกวา สั่นดอกหวา ลงท้ายประโยค เป็นการพูดให้ซอฟต์ลง ลดความหนักแน่นของประโยคที่ได้พูดไป อย่างเช่น “บ่ต้องเล่ากะได้ซั้น ย้านแต่ซุมฟังอยู่นี่บ่ได้ฟังของดีซั้นดอก” หมายถึง “งั้นไม่ต้องเล่าก็ได้ แค่กลัวว่าพวกที่ฟังอยู่เนี่ยะจะไม่ได้ฟังของดีเท่านั้นแหละ”
…ว่าซั้น ว่าซั้นว่า หว่าสั่น วะซ้าน หว่ะส้าน ลงท้ายประโยคหรือวลี อาจใช้เน้นความเฉยๆก็ได้ แต่โดยมากแล้วเป็นการทวนคำพูดคนอื่น หรือบอกว่าที่พูดไปก่อนหน้านั้นเป็นคำพูดของคนอื่น–เขาบอกมาว่างั้น อาจมีน้ำเสียงกระทบกระเทียบด้วย เช่นในเนื้อเพลง “ไสว่าสิบ่ถิ้มกัน” ที่ว่า “สิบสิฮ้าง หรือซาวสิฮ้าง สิจับมือกันญ่างว่าซั้นว่า” ที่ผู้ร้องทวนคำสัญญิงสัญญาของอดีตคนรักด้วยอารมณ์ตัดพ้อ
…ว่าซั้นเทาะ วาสั่นเถาะ วั่นเถาะ ว่าซั่นเถาะไป๊ ลงท้ายประโยค หมายถึง “ว่างั้นเถอะ” หรือ “อะไรทำนองนั้นแหละ” ให้ความรู้สึกเหมือนว่าผู้พูดกำลังบุ้ยใบ้ในสิ่งที่ผู้ฟังสามารถคิดตามหรือนึกภาพต่อเอาเองได้ อย่างเช่น “โตนางกะมีแต่อดแต่อยาก บ่อิ่มบ่เต็มจักเทื่อว่าซั้นเทาะ”
ซึ่งคล้ายกันกับ …ซั้นเด๊ะ สั่นเด๊ะ สั่นเด๊ะบาดหนิ สั่นเด๊ะเดียวหนิ ลงท้ายประโยค แต่อันหลังนี้มีน้ำเสียงชี้ชวนให้สนเท่ห์ บุ้ยใบ้ไปยังนัยพลิกผันบางอย่าง คล้ายกับการพูดว่า “ซะงั้นน่ะ”

ขี้ ขี่

ขี้ นอกจากจะใช้ประกบหน้าคำเพื่อสื่อถึงทุรลักษณะเหมือนในภาษาไทยมาตรฐานเช่น ขี้คร้าน/ขี่ค่าน ขี้ถี่ ขี้ย้าน ขี้ร้าย ซึ่งหมายถึง “ขี้เกียจ” “ขี้เหนียว” “ขี้กลัว” “อัปลักษณ์” ตามลำดับ หรือเพื่อสื่อถึงของเสียเช่น ขี้ดัง น้ำขี้สีก ขี้เหญื้อ ซึ่งหมายถึง “ขี้มูก” “น้ำคร่ำ” “ขยะ” แล้ว
ยังใช้ ขี้ นำหน้าคำอื่นๆ ที่ไม่ได้มีนัยเป็นของเสีย แต่อาจยังตีความได้ว่ามีนัยของการเป็นเศษเสี้ยวส่วนหนึ่งของสิ่งที่มันนำหน้า เช่น ขี้ตาเว็น ก้อนขี้ฝ้า/ขี้ฟ้า ก้อนขี้ถ่าน หมายถึง “ดวงอาทิตย์” “ก้อนเมฆ” “ถ่าน” ตามลำดับ
ยังใช้ ขี้ ประกอบคำเรียกสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กๆ เช่น ขี้กะตึก ขี้ไก่เดือน ขี้คันคาก ซึ่งหมายถึง “พยาธิ” “ไส้เดือน” “คางคก” ตามลำดับ
ยังใช้ ขี้ สื่อถึงอาการทางร่างกาย เช่น ขี้คะญือ ขี้ไก่เดียม/ขี่กะเดียม ขี้โผ้/ขี่โผ่ ซึ่งหมายถึง “หืด” “จั๊กจี้” “พุงโร” ตามลำดับ
และยังใช้ ขี้ ในคำอีกสำมะปิที่ไม่รู้จะจัดประเภทอย่างไร เช่น ขี้พื้น ซึ่งหมายถึง “สันดาน” เช่นใน กูฮู้ขี้พื้นมันเหมิด หรืออาจหมายถึง “ขี้ปาก” เช่นใน ขี้พื้นไทบ้าน, หรืออย่าง ขี้เดียด เป็นคำกริยาหมายถึง “ยี้” “หยะแหยง” “รังเกียจ”
ขี้ ยังใช้กล่าวถึงเรื่องขี้ปะติ๋ว เรื่องขี้ๆ ทำนองเดียวกับภาษาไทยมาตรฐาน โดยสามารถพูดว่า เรื่องฮูขี้ฮูดาก
ฮูขี้กูนี่! ใช้ตอบโต้ว่าคำที่คนอื่นกล่าวมานั้นหาความจริงไม่ได้ ทำนองเดียวกับการตบท้ายประโยคด้วยคำว่า “…my ass!” ในภาษาอังกฤษ ปรากฏในรูปคำเลี่ยง ฮุคิกุนิ สวมกิโมโนในเพลงของ บอย เขมราฐ ที่ท่อนฮุกว่า “HU-KIKUNI HU-KIKUNI HU-KIKUNI อย่ามาหาตั๊ว… HU-KIKUNI HU-KIKUNI HU-KIKUNI เห็นว่าเป็นจั่งซี้จ้ำปาแดกต่อนกินกบกินเขียดแต่บ่ได้โง่… HU-KIKUNI HU-KIKUNI HU-KIKUNI เห็นว่าเป็นจั่งซี้สะแตกเหล้าขาวใส่เกิบดาวเทียมแต่กะบ่โง่… “

4. คำเชื่อมที่อาจไม่เคยได้ยินได้ฟังมาก่อน

หน่อยบ่นาน หมายความว่า “ในไม่ช้า” ใช้ขึ้นต้นความ เป็นสำนวนวรรณคดี-หมอลำ ไม่พูดกันในชีวิตประจำวัน
กะซาม เป็นคำเดียวกับ กะซ่าง หรือ “ก็ช่าง” ปรากฏในวรรณคดีไทยโบราณ
กะดาย เป็นคำใช้ลงท้ายประโยคเพื่อใส่อารมณ์ ไม่มีความหมายในตัวเอง อย่างเช่น “เจ้ากะบ่ซ่อยข้อยเลยน้อ ประสาควมหวังส่ำนี้กะดาย”
อั่นนึง อันหนึ่ง อนึ่ง เป็นคำเดียวกัน ใช้ขึ้นเรื่องใหม่ รากเดียวกันกับคำว่า อั่น ที่ใช้กันติดปากเวลานึกคำพูดไม่ออก
จ้อย เป็นคำใช้ลงท้ายประโยคหรือคำ ความหมายทำนอง “ซะงั้น” หรือ “(หาย)ไปเลย” เป็นการลงน้ำเสียงเน้นประโยคปฏิเสธหรือเน้นคำที่มีเนื้อหาของการสูญหาย อย่างเช่น มิดจ้อย เสียจ้อย หายจ้อย บ่มีจ้อย ลงไปแล้วออกบ่ได้จ้อย
ดู้ ดู๊ เป็นคำลงท้ายประโยคขอร้อง พูดกันอยู่แถวอื่น แถวเมืองศรีสะเกษไม่เคยได้ยิน — มิตรสหายท่านหนึ่งเพิ่มเติมว่าคำนี้มีน้ำเสียงเชิงข่มขู่และท้าทายด้วย เช่น ลองเบิ่งดู๊ หมายถึง “ก็ลองดูสิ”
ไป่ เป็นคำลงท้ายประโยคคำถาม เช่น “กินเข้าแล้วไป่” “ฮอดแล้วไป่” หมายถึง “กินข้าวแล้วยัง” “ถึงรึยัง” ตามลำดับ พูดกันอยู่แถวอื่น แถวเมืองศรีสะเกษไม่เคยได้ยิน คำเดียวกับที่ปรากฏในวรรณคดีไทยโบราณ ตกหล่นหายไปกลางทางระหว่างการขัดเกลาสำนวนแปล ท่งกุลาลุกไหม้
ผัด หมายความว่า “แต่ทว่า” “แต่กลับ” มีปรากฏรูป ผั่น ผั้น ด้วย
พวม หมายความว่า “กำลัง” วางหน้ากริยาเหมือนเติม -ing หลังคำกริยาภาษาอังกฤษ ไม่ค่อยเคยได้ยินคนใช้โดดๆในภาษาปัจจุบัน แต่ยังพบรูป พวมสิ มากกว่า ซึ่งหมายความว่า “กำลังจะ” “จวน”
ฮอม หมายความว่า “จวน” เช่น “ฮอมสิฮอดแล้ว” หมายถึง “จวนจะถึงแล้ว”
แป๋ แปะ หมายความว่า “เฉียด” “ชิด” อย่างเช่น “อ้ายฮักเจ้าแป๋ตาย” หมายถึง “พี่รักเธอแทบตาย” หรืออย่าง “เฮาสิเอาที่ดินแป๋น้ำ” หมายถึง “เราจะเอาที่ดินติดน้ำ” หรืออย่าง “เสียงเมียหันใจข้อยกะได้ญินอยู่แป๋หู” หมายถึง “เสียงเมียหายใจข้าก็ได้ยินอยู่รดหู”
แฮ่ง แห่ง หมายความว่า “ยิ่ง” ใช้นำหน้าคำหรือวลีเพื่อเน้นความหมายเหมือนไทยมาตรฐาน สระเสียงสั้น ฟังคล้าย แฮ็ง
ซ้ำ สาซ้ำ เป็นคำลงท้ายประโยคหมายความว่า “ด้วยซ้ำ”
สา เมื่อใช้ลงท้ายวลี ทำงานเหมือนคำว่า “ซะ” ในภาษาไทยมาตรฐาน แต่ในบางบริบทอาจฟังดูอ่อนน้อมกว่า
ถืก หมายความว่า “ถูก” ทั้งในความหมาย “ถูกต้อง” เป็น ถืกต้อง และในการบ่งบอกว่าเป็นประโยคกรรมวาจก หรือ passive voice อย่างเช่น “คืนที่มันถืกถิ้มไว้ผู้เดียว”
ตำอิด หมายความว่า “แรก” ส.ป.ป. ลาว เขียน ທຳອິດ (ทำอิด) ใช้โดดๆ หรือใช้ประกอบคำอื่นเช่น “เทื่อตำอิด” “คนตำอิด” ก็ได้ ปรากฏรูป ตำอิดตำก่อ ตำอิดตำอ่อ เช่นกัน เวลาผู้เฒ่าผู้แก่เล่าเรื่องครั้งหลัง
ลุน หมายความว่า “หลัง” ใช้ใน บัดลุน บาดลุน ลุนมา หมายถึง “คราวหลัง” “ทีหลัง” “หลังจากนั้นมา” ปรากฏในตำแหน่งอื่นด้วย อย่างเช่น “ซุมเด็กน้อยเกิดใหม่ใหญ่ลุนกะเสียจ้อยจากหั้นไปแล้ว” หมายถึง “พวกเด็กน้อยเกิดใหม่โตมาทีหลังก็หายหัวจากที่นั่นไปแล้ว”
ประสา หมายความว่า “กะอีแค่” มักมาคู่กับคำว่า ส่ำ ส่ำนี้ ซึ่งหมายความว่า “แค่” “แค่นี้” อย่างเช่น “เจ้ากะบ่ซ่อยข้อยเลยน้อ ประสาควมหวังส่ำนี้กะดาย”
แต่ ส่ำใด่ ซำใด๋ หมายถึง “ขนาดไหน” มักใช้ในเชิงวาทศิลป์
เป็นหญัง เป็นหยัง นอกจากความหมายว่า “เป็นอะไร” อาจหมายความได้ว่า “ทำไม” เมื่อขึ้นต้นประโยค อย่างเช่น “ข้อยจั่งได้ฮู้ว่าเป็นหญังเพิ่นจั่งโทษข้อยว่าเป็นผู้ฆ่าอ้ายเพิ่น” หรืออาจหมายความว่า “จะเป็นอะไร” เมื่อลงท้ายประโยค อย่างเช่น “ไปแหน่เป็นหญัง”
สัง หมายความว่า “อะไร” “ทำไม” อย่างเช่น “สังข้อยสิไลลืมเจ้า ญังว่าเจ้ามีอีหญังที่ลืมบ่ได้” คำรากเดียวกับ อีหญัง อิหยัง แต่ปัจจุบันไม่ค่อยใช้กันแล้ว มิตรสหายท่านหนึ่งบอกว่าบางถิ่นยังใช้คำนี้เมื่อกล่าวถึงอดีตหรือผู้ตายไปแล้ว อย่างเช่น “สังพ่อใหญ่ลาวบ่ทันตาย เพิ่นบ่ให้หมู่เฮาอึดหยากปานนี้ดอก”
บู๋ บุ ใช้ลงท้ายประโยคเพื่อสื่อว่าผู้พูดไม่รู้ เข้าใจว่าลดรูปมาจาก บ่ฮู้ เมื่อประกบกับคำถามอย่าง อยู่ไสบู๋ จั่งใด๋บุ สามารถให้ความรู้สึกเป็นคำถามเชิงวาทศิลป์ทำนอง “อยู่ไหนก็ไม่รู้ละ” “ยังไงก็ไม่รู้ละ” ได้ อย่างเช่น “กะญังแต่ซุมผู้เฒ่าหลังงุ้มกับแม่ญิงค้างโคก บ่ซั้นกะได้ผัว แต่ว่าผัวมันไปไสบู๋ พระเจ้านั่นตั๋วสิฮู้แต่ผู้เดียว…”

กลับสู่หน้าหลักของ ท่งกุลาลุกไหม้ ฉบับคู่หู

พีระ ส่องคืนอธรรม

"อ่านออนซอน" เล่าเรื่องราวการผจญภัย off-road ข้ามภาษาและวัฒนธรรม อันมีภาษาไทยมาตรฐานเป็นทั้งยานพาหนะและสิ่งกีดขวาง / Peera Songkünnatham is a writer who, with "Amazing EEE-San," retells their out-of-left-field adventures in literary and cultural (mis)translation through Juan Rulfo's El Llano en llamas and beyond